Pieniądze z OFE po śmierci, po które nikt się nie zgłasza

Środki w OFE i na subkoncie ZUS podlegają dziedziczeniu. Sprawdzamy, co dzieje się z pieniędzmi, po które nie zgłaszają się uprawnieni oraz spadkobiercy.

Kiedy w 1999 r. wchodziła w życie reforma emerytalna wprowadzająca trzy filary systemu emerytalnego, dla osób, które nie były objęte obowiązkiem wyboru OFE, ale mogły do niego przystąpić na zasadzie dobrowolności, istotnym elementem decyzji była możliwość skorzystania ze środków zgromadzonych przez członków po ich śmierci. Kwoty miały być wypłacane po śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego wskazanej przez niego osobie lub spadkobiercom. Jest to wyjątek od ogólnej zasady braku możliwości rozporządzania środkami przez członka funduszu.

Warto sprawdzić: Likwidacja OFE. Co rząd zrobi z pieniędzmi Polaków

Członek OFE w obowiązującym stanie prawnym może wskazać w każdym czasie osobę/osoby fizyczne uposażone do wypłaty środków zgromadzonych w funduszu (art. 82 ust. 1 ustawy). Takie oświadczenie może być odwołane lub zmienione w każdym czasie. Jeżeli nie będzie takiego rozrządzenia, środki wchodzą w skład spadku. Tak ukształtowana została ogólna zasada dotycząca sukcesji środków po śmierci osoby odkładającej środki w funduszu.

Setki milionów w zawieszeniu

Sytuacja środków po śmierci członka OFE jest uzależniona od pozostawania członka funduszu w chwili śmierci w związku małżeńskim, gdyż są one objęte ustawową wspólnością majątkową. Zgodnie z art. 31 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. W myśl § 2 pkt 3 powołanego przepisu do majątku wspólnego należą w szczególności środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.

Zgodnie z ustawą z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (DzU z 2020 r., poz. 105 ze zm. – dalej ustawa o OFE), jeżeli w chwili śmierci członek otwartego funduszu pozostawał w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej połowy środków zgromadzonych na rachunku zmarłego w OFE w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej (art. 131 ustawy o OFE). Jeżeli zmarły członek funduszu wskazał osobę uprawnioną do otrzymania zgromadzonych przez niego środków, to fundusz dokona na rzecz tej osoby wypłaty 1/2 środków.

Warto sprawdzić: Testament to mało. Zadbajmy o pieniądze na wypadek śmierci

Jednak brak świadomości uposażonych oraz spadkobierców o ich uprawnieniach powoduje, że środków w OFE, które należały do osób zmarłych, jest według szacunków kilkaset milionów złotych. Dlaczego tak się dzieje?

Bezpańskie pieniądze

Po pierwsze, nie ma żadnej regulacji powodującej obowiązek zawiadomienia osoby uposażonej o posiadaniu środków po zmarłym członku funduszu. Można było taki mechanizm wprowadzić, gdyby dochodziło do wymiany informacji na linii towarzystwa emerytalne, które zarządzają OFE, oraz ZUS. Niekiedy towarzystwa otrzymują wiadomość z ZUS o śmierci ubezpieczonego, jednak jest to przypadek dotyczący osób mających mniej niż dziesięć lat do osiągnięcia wieku emerytalnego (mechanizm suwaka bezpieczeństwa) – należy jednocześnie zauważyć, że niektóre towarzystwa emerytalne dokonują takich zawiadomień, lecz nie jest to powszechna praktyka. Kolejną kwestią odnoszącą się do tego zjawiska jest fakt, że większość z nas, nawet jeśli ma rachunek w OFE, to nie pamięta o tych pieniądzach.

W ramach haseł o oddaniu rodakom pieniędzy zgromadzonych w OFE należy postulować uregulowanie kwestii środków pozostałych po zmarłych członkach OFE, przede wszystkim poprzez zobowiązanie do wymiany informacji pomiędzy ZUS a PTE dotyczących zmarłych ubezpieczonych, a następnie poinformowanie osób uposażonych o możliwości odebrania środków zgromadzonych z OFE. Jest to zupełne minimum, jakie powinno się przedsięwziąć w celu przekazania uprawnionym środków. Powrót tych środków do gospodarki może być elementem jej pobudzania, natomiast ze względów fiskalnych powinno na tym zależeć projektodawcom (wypłaty środków są opodatkowane 19-proc. zryczałtowanym podatkiem dochodowym).

Podobnie w ZUS

Na równi z sukcesją środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym dochodzi do przejmowania części środków gromadzonych na tzw. subkoncie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (regulacja w tym zakresie jest symetryczna). Subkonta dla ubezpieczonych powstały w roku 2011 w związku z wejściem w życie ustawy z 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (DzU z 2011 r. nr 75, poz. 398), która miała na celu łagodzenie negatywnych odczuć społecznych związanych z utratą przez ubezpieczonych poczucia prawa własności do środków zgromadzonych na rachunkach OFE – jego elementem jest możliwość wypłacenia środków tam zgromadzonych uposażonym i ich spadkobierców w formie gotówkowej.

Zgodnie z art. 39 ust. 1b ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2021 r., poz. 423) w zw. z art. 83 ust. 1 ustawy o OFE ubezpieczony, który został objęty obowiązkiem ubezpieczenia, może wskazać jedną lub więcej osób fizycznych uprawnionych do otrzymania środków zewidencjonowanych na subkoncie po jego śmierci, które nie zostały przeewidencjonowane na subkonto ZUS małżonka.

Warto sprawdzić: OFE. Stracimy gdy Morawiecki oddał, a nie Tusk zabrał

Jeżeli w chwili śmierci ubezpieczony pozostawał w związku małżeńskim, podobnie jak w przypadku środków w OFE, część środków zewidencjonowanych na jego subkoncie ZUS, które stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej, jest ewidencjonowana na subkoncie małżonka. Należy podkreślić, że najczęściej zewidencjonowane środki nie są wypłacane małżonkowi, ale podlegają przeksięgowaniu w obrębie systemu informatycznego ZUS – z subkonta ZUS ubezpieczonego na subkonto ZUS jego małżonka. Środki zewidencjonowane na subkoncie zmarłego ubezpieczonego, które nie zostaną wykorzystane w powyższy sposób, przekazywane są osobom wskazanym przez zmarłego w pisemnym oświadczeniu wskazującym beneficjentów na wypadek śmierci. Natomiast w przypadku niezłożenia dyspozycji ubezpieczonego pozostające po nim środki wchodzą do masy spadkowej, podlegając unormowaniom prawa spadkowego.

Wówczas to sąd w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku lub notariusz w akcie poświadczenia dziedziczenia określają osoby (spadkobierców) powołane do dziedziczenia środków zewidencjonowanych na subkoncie. Na marginesie należy zauważyć, że powyższe rozwiązanie w założeniach nie miało dotyczyć wyłącznie środków zgromadzonych (pozostałych) na rachunkach w OFE, jednak ostatecznie w 2011 r. ustanowiono symetryczną regulację.

Podsumowując, należałoby w ramach obecnej reformy uporządkować kwestię pozostawionych w systemie środków, które funkcjonują w zawieszeniu, gdyż utrzymywanie takiego stanu rzeczy nie jest w interesie likwidowanych OFE, Skarbu Państwa oraz osób uprawnionych do takich świadczeń.

Autor jest radcą prawnym w kancelarii Wojewódka i Wspólnicy oraz ekspertem Instytutu Emerytalnego