Rola PPE w budowaniu kapitału na emeryturę

Im wcześniej zdamy sobie sprawę, na jakie emerytury z pierwszych dwóch filarów możemy liczyć, tym więcej mamy czasu na gromadzenie kapitału. Jednym z możliwych sposobów trzeciofilarowego gromadzenia oszczędności na cele emerytalne są Pracownicze Programy Emerytalne (PPE),

Przyjrzyjmy się jak wygląda polski system emerytalny i jakie tworzy możliwości, by zapewnić pracownikom dochody po przejściu na emeryturę. Przed reformą z 1999 roku cały system opierał się na składkach wpłacanych do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i był systemem repartycyjnym. Był to system, w którym osoby pracujące odkładały składki, z których od razu wypłacano emerytury dla osób, które przeszły już na emeryturę. Tak jak pisaliśmy w poprzednim artykule, tego rodzaju systemy, wymyślone jeszcze w XIX wieku, okazały się nieodporne na zmiany demograficzne, zachodzące we współczesnym świecie, w tym także w Polsce. Ponieważ wydatki na emerytury pochłaniały coraz większą część budżetu, składki na ubezpieczenie społeczne podnoszono stopniowo, aż do poziomu 45 proc. wynagrodzenia, co było jednym z najwyższych poziomów w Europie. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych stało się jasne, że w obliczu zmian demograficznych konieczna jest reforma systemu emerytalnego. Gdyby jej nie wprowadzono, w 2020 roku wydatki na cele emerytalno-rentowe stanowiłyby aż 22 proc. Produktu Krajowego Brutto. Stary system pozostał tylko dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku. Osoby urodzone później zostały od 1 stycznia 1999 roku objęte nowym systemem.

Polski system emerytalny, wprowadzony reformą z 1999 roku opiera się na trzech elementach, potocznie zwanymi filarami. Pierwszy to Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), drugi - Otwarty Fundusz Emerytalny (OFE), w ramach trzeciego filara występują różne formy gromadzenia kapitału na cele emerytalne np. Indywidualne Konta Emerytalne (IKE), Pracownicze Programy Emerytalne (PPE).

Pierwsze dwa filary są obowiązkowe - każdy, kto zaczyna pracować ma otwierane konto w ZUS oraz musi przystąpić do jednego z działających na rynku Otwartych Funduszy Emerytalnych. Uczestnictwo w trzecim filarze jest dobrowolne.

Składka emerytalna pracownika trafia na konto w ZUS ( 12,22 proc. wynagrodzenia ) oraz OFE (od 1 maja 2011 roku 2,3 proc. wynagrodzenia, a do 30 kwietnia 2011 roku 7,3 proc.). Zmiana wysokości składki wpłacanej do OFE z 7,3 proc. do 2,3 proc. powoduje de facto przeniesienie jej do pierwszego filara. Składka wpłacana do ZUS jest rejestrowana na koncie indywidualnym, ale od razu przeznaczana na wypłatę świadczeń dla obecnych emerytów. W momencie przejścia na emeryturę pracownik otrzyma świadczenie, którego wysokość uwzględni zgromadzone składki, rewaloryzowane corocznie w tempie wzrostu gospodarczego.

Za część składki, wpłacaną do OFE i rejestrowaną na imiennym koncie pracownika, nabywane są na giełdzie papiery wartościowe (obligacje, akcje). Drugi filar ma charakter kapitałowy, czyli w jego ramach gromadzimy kapitał na naszą przyszłą emeryturę i nie jest on przeznaczany na wypłaty dla obecnych emerytów. Wysokość tego kapitału zależy od wielkości wpłacanej składki, czyli pośrednio od wysokości naszych zarobków,  okresu jej gromadzenia oraz efektów procesów inwestycyjnych prowadzonych przez OFE .

Trzeci filar, podobnie jak drugi, ma charakter kapitałowy

Miarą tego, na jakie dochody będziemy mogli liczyć po przejściu na emeryturę jest tzw. stopa zastąpienia. Stopa zastąpienia to wyrażony w procentach stosunek ostatniego wynagrodzenia do otrzymanej przez nas emerytury z dwóch pierwszych filarów systemu emerytalnego. Stopy zastąpienia nie należy mieszać z wysokością naszych emerytur, wyrażoną w złotych. Dla osób, które przechodzą na emeryturę obecnie stopa zastąpienia wynosi  średnio 60-70 proc. ich ostatniego wynagrodzenia, więc spadek ich dochodów po przejściu na emeryturę będzie u nich stosunkowo niewielki. W znacznie gorszej sytuacji znajdą się osoby, które przejdą na emeryturę za 20, 30 czy 40 lat bo będą miały bardzo niską stopę zastąpienia, sięgającą nawet 20-30 proc.!. Pracownik, którego ostatnie wynagrodzenie wynosić będzie 5000 zł, otrzyma pierwszą emeryturę w wysokości 1500 zł. Będzie się tak działo, gdyż proporcje między liczbą osób starszych a liczbą osób w wieku produkcyjnym będą w najbliższych dekadach zmieniać się na niekorzyść przyszłych emerytów (szerzej o procesach demograficznych pisaliśmy w poprzednim artykule). W trudniejszej sytuacji pod względem wysokości emerytury są kobiety - ich stopa zastąpienia jest niższa niż mężczyzn, ponieważ w swoim życiu mają więcej przerw w pracy zawodowej, kiedy nie płacą składek (np. urlop wychowawczy, krótszy czas aktywności zawodowej, dłuższy prognozowany czas życia).

Bez względu na płeć warto pomyśleć jak najwcześniej o dodatkowym, oprócz obowiązkowego ZUS-u i OFE, źródle dochodu po przejściu na emeryturę. Im wcześniej zdamy sobie sprawę, na jakie emerytury z pierwszych dwóch filarów możemy liczyć, tym więcej mamy czasu na gromadzenie kapitału. Jednym z możliwych sposobów trzeciofilarowego gromadzenia oszczędności na cele emerytalne są Pracownicze Programy Emerytalne (PPE), działające na mocy ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. z dnia 24 maja 2004 r.). PPE są rejestrowane przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF) i podlegają jej kontroli.

PPE mogą być prowadzone przez różne instytucje finansowe. Jedną z form jest wnoszenie składek do funduszu inwestycyjnego.

Fundusze inwestycyjne w Polsce działają na mocy ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U z 2004 Nr 46 poz.1546). Są formą inwestowania zbiorowego - klienci zwani uczestnikami wpłacają pieniądze do funduszu, przydzielane są im za to jednostki uczestnictwa, a za te wpłacane środki nabywane są na giełdzie papiery wartościowe. Zarządzaniem funduszami zajmuje się wyspecjalizowany podmiot – Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych (TFI). Ustawa nakłada na TFI szereg wymogów i ograniczeń, by zabezpieczyć interesy ich klientów. Fundusze rozpoczynają działalność po uzyskaniu zgody KNF i są przez nią nadzorowane. Kolejnym z mechanizmów kontrolnych jest instytucja banku depozytariusza, który przechowuje aktywa funduszu i kontroluje działalność funduszu. Funkcję banku depozytariusza może pełnić bank krajowy, którego fundusze własne wynoszą co najmniej 100 mln PLN, oddział instytucji kredytowej posiadający siedzibę w Polsce, jeżeli fundusze przydzielone do dyspozycji tego oddziału wynoszą co najmniej 100 mln zł lub Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.

Co równie ważne aktywa funduszy są własnością klientów, nie stanowią majątku TFI i nie mogą posłużyć do zaspokajania jego wierzytelności. TFI zarządza funduszem, a informacje o swoich klientach gromadzi w innej wyspecjalizowanej instytucji zwanej agentem transferowym (AT), która prowadzi rejestr z danymi wszystkich uczestników, historią operacji i wielkością zgromadzonych środków.

TFI oferują swoim klientom całą gamę funduszy o zróżnicowanej polityce inwestycyjnej. Najczęściej spotykane to fundusze obligacji, akcji, rynku pieniężnego, stabilnego wzrostu i zrównoważone. Nazwa funduszu wskazuje, jakie papiery wartościowe kupuje dany fundusz (akcje, obligacje, instrumenty rynku pieniężnego) lub w jakich proporcjach dzieli aktywa między różne rodzaje papierów (zrównoważony – 50 proc. akcji i 50 proc. obligacji, stabilnego wzrostu - 30 proc. akcji i 70 proc. obligacji). Każdy uczestnik może dokładnie zapoznać się z polityką inwestycyjną, dzięki dostępowi do dokumentu, zwanego statutem funduszu, który opisuje, między innymi, jakie papiery wartościowe i w jakich proporcjach fundusz ów kupuje. Trzeba pamiętać, że inwestowanie w papiery wartościowe niesie pewne ryzyko, dlatego warto dobrać fundusz do indywidualnej akceptacji ryzyka i czasowego horyzontu inwestycji (im krócej zamierzamy inwestować, tym więcej obligacji i instrumentów rynku pieniężnego powinno być w tej inwestycji i odwrotnie). Z myślą o uczestnikach, którzy nie chcą prowadzić aktywnej polityki inwestycyjnej TFI oferują produkty typu life-cycle, które proporcje aktywów (bardziej, mniej ryzykowne) dobierają ze względu na wiek uczestnika i związany z tym termin przejścia na emeryturę.

PPE w funduszach inwestycyjnych dają możliwość długookresowego, regularnego inwestowania nawet niewielkich kwot, zgodnie ze staropolskim powiedzeniem „do grosza grosz aż napełni się trzos". To powiedzenie znajduje swój matematyczny odpowiednik w postaci mechanizmu procentu składanego, o którym Albert Einstein miał powiedzieć, że jest największym matematycznym odkryciem w historii. Polega on na reinwestowaniu zysków z inwestycji, czyli zarabianiu na „odsetkach od odsetek".  Im dłuższy okres gromadzenia kapitału, tym większą jego część stanowić będą wypracowane zyski. Co równie ważne, dzięki regularnemu wpłacaniu małych kwot uśredniamy cenę nabycia jednostki uczestnictwa i zmniejszamy ryzyko spadku wartości inwestycji, gdy ceny jednostek uczestnictwa spadają.

Podstawową zaletą PPE dla pracownika jest fakt, że składka podstawowa, określona kwotowo lub procentowo od wynagrodzenia (maksymalnie 7 proc.), jest finansowana przez pracodawcę. Pracownik płaci od niej podatek dochodowy, ale nie płaci od niej składek na ZUS. W ramach programu jest możliwość dodatkowego odkładania przez pracownika, dzięki możliwości odkładania składki dodatkowej. Wysokość tej składki jest określona kwotowo, a pobierana jest ona z wynagrodzenia netto. Pracownik może, ale nie musi jej opłacać – może poprzestać tylko na składce podstawowej. W ramach programu pracownik ma do wyboru klika funduszy o zróżnicowanej polityce inwestycyjnej i może zdecydować że chce by składka w 100 proc. trafiała do jednego z nich lub o podzielić składkę między klika funduszy i określić jaki procent składki ma trafić do danego funduszu. Przy doborze funduszu warto kierować się zasadą: im mniej lat do emerytury nam zostało, tym więcej funduszy obligacyjnych i rynku pieniężnego, a mniej akcji i odwrotnie. Każdy pracownik ma możliwość zmiany wybranego przez siebie funduszu/funduszy i procentowego podziału składki. Składki co miesiąc trafiają na indywidualny rejestr pracownika. Pracownik otrzymuje pocztą okresowe zestawienia, by wiedział jaką kwotę na swoją przyszłą emeryturę zgromadził. Temu samemu służy też dostęp do rejestru przez telefon czy internet. Wypłata zgromadzonych środków może nastąpić, gdy pracownik ukończy 60 lat. Co ważne zyski osiągnięte z inwestycji w ramach programu są zwolnione z podatku od zysków kapitałowych tzw. podatku Belki. Pracownik może wskazać też osobę lub osoby, do których trafią zgromadzone środki w razie jego śmierci. Wypłata środków w razie śmierci jest zwolniona z podatku od spadków i darowizn. Wszelkie formalności związane z przystępowaniem do Programu, wskazywaniem osoby uposażonej, zmianami funduszy i czy wysokości składki dodatkowej są zgłaszane przez pracownika za pośrednictwem departamentu personalnego.

Najczęściej zadawane pytania dotyczące Pracowniczych Programów Emerytalnych:

1. Czy warto gromadzić dodatkowe środki na przyszłą emeryturę?

Warto, ponieważ emerytura wypłacana z obowiązkowej części systemu emerytalnego tzn. z ZUS-u i OFE stanowić będzie niewielką część ostatniego wynagrodzenia.

2. Kto finansuje składkę podstawową?

Składkę podstawową finansuje Pracodawca, a Pracownik płaci od tej składki tylko podatek dochodowy.

3. Czy fundusz inwestycyjny może zbankrutować?

Nie. Fundusze mają osobowość prawną i stanowią odrębny podmiot od zarządzającego nim Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych. Sytuacja finansowa TFI nie ma wpływu na aktywa funduszu. W razie bankructwa TFI, Komisja Nadzoru Finansowego może powierzyć, w trybie ustawowym, zarządzanie funduszem innemu TFI.