Przełom w demografii. Koniec kłopotów ZUS?

Nikogo nie trzeba przekonywać, że zjawiska i tendencje demograficzne są kluczowe dla bezpieczeństwa systemu ubezpieczeń społecznych, w tym systemu emerytalnego, decydując z jednej strony o potencjale składkowym (ile składek będzie wpływać do ZUS), z drugiej zaś wyznaczając potencjalną wysokość świadczeń. W ostatnich dniach ukazało się w prasie kilka optymistycznych artykułów czasami wywołujących wrażenie, że jesteśmy w przededniu „rewolucji" demograficznej.

Mam tu na myśli teksty opisujące m.in. spadek (zatrzymanie wzrostu) liczby emerytów, czy wieszczące koniec obniżania się wskaźników dzietności. Podobnie optymistycznie zabrzmiały artykuły wskazujące na wzrost liczby obcokrajowców ubiegających się o legalizację pobytu i pracy w Polsce. I choć ww. dane statystyczne były prezentowane w sposób wyważony, to część komentarzy, a tym samym ich wydźwięk wydał mi się przesadnie optymistyczny. Odniosłem wrażenie (być może nieuprawnione), że część z autorów tekstów wierzy, że zmiana negatywnych tendencji demograficznych jest już trwała, i że wszystkie one w istotny sposób wpłyną pozytywnie na sytuację i bezpieczeństwo systemu ubezpieczeń społecznych.

Moim zdaniem wiele wskazuje jednak na to, że powołane na wstępie statystyki w żadnym, albo jedynie w niewielkim jedynie stopniu są w stanie „zbilansować" efekt szeregu innych, krańcowo negatywnych zjawisk. Mam tu na myśli przede wszystkim systematyczne starzenie się społeczeństwa, malejący w przyszłości zasób osób w wieku produkcyjnym, czy w końcu niską aktywność zawodową Polaków.

Co więcej niektóre z prezentowanych zjawisk, np. te dotyczące dzietności (jej obecny wskaźnik to ok. 1,3 dziecka na rodzinę, czyli blisko dwa razy mniej niż w 1980 roku) właściwie nadal wyglądają dramatycznie, szczególnie w porównaniu do takich krajów jak Francja, czy Szwecja. Inne, jak potencjalny wzrost liczby osób zainteresowanych osiedleniem się w Polsce, nawet jeżeli okażą się zjawiskiem trwałym to ich rzeczywisty wpływ na rynek pracy i gospodarkę jeszcze długo będzie raczej ograniczony. Oczywiście w żaden sposób nie lekceważmy tych dobrych informacji. Warto jedynie pamiętać, że ich wpływ na szeroko rozumiany potencjał gospodarczy i bezpieczeństwo Polski może być analizowany chyba wyłącznie w bardzo długiej perspektywie i prawdopodobnie ujawni się (jako istotne zjawisko) najwcześniej za lat kilkanaście lub kilkadziesiąt. Ponadto, skala przyjazdów do Polski jeszcze długo nie zdoła zrekompensować „ubytku" spowodowanego emigracją do Wielkiej Brytanii, Irlandii i innych krajów UE (szacuje się, że wciąż z tego tytułu ubywa do 100 tys. Polaków rocznie). Co istotne wydaje się, że większość emigrantów wcale nie pali się z szybkim powrotem do kraju. Oni również czekają na impuls, istotne zmiany na rynku pracy, które zachęcą ich do powrotu do Polski.

Wielu ekspertów uważa, że zagrożenia dla systemu ubezpieczeń społecznych, w tym naszych przyszłych emerytur mają charakter znacznie bardziej trwały, „wieloczynnikowy" i, że w praktyce żaden z wymienionych powyżej czynników nie jest w stanie tych zagrożeń szybko ograniczyć, a tym bardziej wyeliminować. Wśród tych zagrożeń najczęściej wymienia się:

1. Spadek liczby mieszkańców Polski (na którą obok niskiej dzietności niebagatelny wpływ ma również skala emigracji).

2. Spadek udziału osób w wieku produkcyjnych w całej populacji, przy jednoczesnym wzroście osób w wieku 60/65+ (z obecnych 19% do 27% w 20130 roku), m.in. spowodowanym wydłużaniem się oczekiwanej długości życia.

3. Niską aktywność zawodową Polaków, w tym szczególnie w grupie 55+. Ta ostatnia wynosi w Polsce obecnie nieco ponad 41% (grupa osób w wieku 55-64), a w grupie 45-64 jedynie 57%, w porównaniu do blisko 75% w Niemczech, czy ponad 70% w Wielkiej Brytanii, czy na Litwie.

Przekornie ten ostatni element możemy uznać za korzystny czynnik potencjalnie zwiększający bezpieczeństwo systemu ubezpieczeń społecznych w długim i średnim terminie. O ile bowiem dwie pierwsze grupy zjawisk decydują o mniejszej liczbie potencjalnych płatników składek w przyszłości, o tyle ten ostatni wyznacza „ukrytą" rezerwę zasobów pracy. Niestety wcale nie jest oczywiste, czy rezerwę tą łatwo będzie nam w przyszłości uruchomić.

Pamiętajmy również, że o potencjale składkowym ZUS decydują obok liczby osób opłacających składki (teraz i w przyszłości) również wysokość składek oraz poziom wynagrodzeń, który stanowi podstawę ich naliczania. Jedynie pierwszy z tych elementów związany jest z demografią i zjawiskami opisanymi powyżej. Dwa pozostałe mają absolutnie inny charakter. O wysokości składek decydują politycy (Sejm), natomiast poziom wynagrodzeń ściśle związany jest z poziomem gospodarczy i tempem w jakim Polska się rozwija.

Odnośnie pierwszego z ww. elementów – liczby osób opłacających składki ZUS – to wiemy, że tym parametrem zarządzać można jedynie w ograniczonym stopniu. Co więcej wymaga to od rządzących wiedzy, odwagi i konsekwencji w podejmowaniu i realizacji decyzji. Przykładem takich „trudnych" (choć wcale nie twierdzę, że obecnie niezbędnych) decyzji mogłoby być np. poszerzenie „bazy składkowej" poprzez włączenie do publicznego systemu emerytalnego grup zawodowych będących dzisiaj poza nim (np. rolników), czy też bardziej konsekwentne powiązanie wysokości świadczeń z kwotami wpłaconych do systemu składek (np. górnicy, służby mundurowe, itp.).