Systemy emerytalne w innych krajach

Współczesne systemy są kontynuacją systemów stworzonych przez Bismarcka i Beveridge'a. Kanclerz Niemiec Otto Bismarck wprowadził gwarantowaną przez państwo emeryturę dla wszystkich ubezpieczonych pracowników, którzy ukończyli 70 lat (potem 65 lat, przy średniej długości życia 45 lat), system był oparty na składkach zatrudnionych. Z kolei w 1942 roku William Beveridge zaproponował kompleksowy plan ubezpieczeń emerytalnych w Wielkiej Brytanii, gdzie wysokość emerytury była na stałym poziomie, a system był finansowany z podatków, nie ze składek.

W części krajów funkcjonują nadal systemy „podatkowe" gdzie świadczenie jest w jednakowej wysokości dla wszystkich uczestników systemu, w innych rozwinęły się systemy, będące kontynuacją systemu Bismarcka, gdzie wysokość świadczenia zależy od wysokości otrzymywanych w czasie pracy dochodów. Niezależnie od wybranego sposobu finansowania niemal w całej Europie Zachodniej funkcjonują tzw. repartycyjne systemy emerytalne, oparte na obowiązkowym ubezpieczeniu, mającym charakter umowy międzypokoleniowej pay as you go (w skrócie PAYG).

W ramach współczesnych systemów emerytalnych funkcjonują systemy o zdefiniowanym świadczeniu (DB) lub zdefiniowanej składce (DC), z uwagi na trudności ze sfinansowaniem systemów DB, w ostatnich latach wiele krajów wprowadza zmiany polegające na uzależnieniu wysokości świadczenia od rentowności uzyskiwanej przez inwestowane składki. Wszystkie systemy emerytalne narażone są na szereg ryzyk, z których część stanowi obecnie niezwykle istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa oraz gwarancji wypłat przyszłych świadczeń.

Chodzi tu przede wszystkim o zmiany demograficzne i ich skutki dla systemów emerytalnych. A te to m.in.

* Problemy z dzietnością – obecnie w większości krajów rozwiniętych na parę rodzi się mniej niż 2.1 dzieci, konieczne dla odbudowy populacji. Dodatkowo wydłuża się okres edukacji (do ponad 25 lat), a zazwyczaj podjęcie pierwszej pracy opóźnia decyzje o posiadaniu dzieci,

* Wydłużanie się oczekiwanej długości życia — w krajach rozwiniętych przekracza już znacznie 70 lat, a to powoduje, że osoby korzystające z emerytur pobierają emerytury dłużej, a to oznacza, że wypłaca się ich więcej,

* Niski wiek emerytalny. Powyższe czynniki powodują, że utrzymanie państwowych systemów systemów emerytalnych staje się ogromnym obciążeniem dla budżetów i w dłuższym okresie jest nie do utrzymania.

Wspólne problemy (m.in. demografia) powodują, podobne sposoby reformowania:

• Podwyższenie wieku emerytalnego

• Zachęcanie pracowników do jak najdłuższej aktywności na rynku

• Zachęcanie przyszłych emerytów do samodzielnego oszczędzania na emeryturę

• Promowanie dobrowolnych form oszczędzania „emerytalnego"

• Redukowanie wszelkich nieszczelności systemu

• Promowanie wielofilarowości, dywersyfikacji źródeł dochodów na emeryturze

Niemcy

Niemcy są typowym przykładem państwa zachodnioeuropejskiego, w którym dominował system oparty na I filarze. Niezależnie od niego, istniały jednak dodatkowe rozwiązania pracownicze oraz prywatne umożliwiające przyszłym emerytom odkładanie dodatkowych środków finansowych w celu zapewnienia oczekiwanego poziomu życia po przekroczeniu przez nich wieku emerytalnego. Ze względu na presję wynikającą z analizy danych demograficznych i coraz niższych świadczeń emerytalnych uzyskiwanych przez osoby przechodzące na emeryturę, rząd niemiecki zdecydował się wprowadzić szereg reform. Działania w tym zakresie wznawiane są regularnie i dotyczą one każdej z warstw (filarów) systemu. Na przestrzeni kilku ostatnich lat, w pierwszym filarze wprowadzono kilka parametryzacji wskaźników podatkowych, natomiast w drugim i trzecim filarze zmieniono zakres pokrycia ochroną ubezpieczeniową.

I filar

Obligatoryjny pierwszy filar dominuje w całym systemie emerytalnym i dostarcza niemieckim emerytom ponad dwie trzecie dochodu. Pozostała część pochodzi z innych źródeł, w tym z III filaru. Uczestnictwo w systemie jest obowiązkowe dla wszystkich pracowników. Niektóre grupy zawodowe (np. prawnicy, architekci) są objęte dedykowanymi zawodowymi planami emerytalnymi o charakterze kapitałowym, natomiast osoby prowadzące własną działalność gospodarczą mają możliwość wyboru, czy chcą: — Skorzystać z dedykowanych planów emerytalnych, — Przynależeć do I filaru, — Skorzystać z mechanizmu tzw. Rürup-Rente (dotacji państwowych) lub III filaru, czyli tzw. Riester-Rente.

Składka jest płacona w równych częściach przez pracodawcę i pracownika i wynosi razem 19,9 proc. wynagrodzenia brutto. Limit składkowy jest ustalany na poziomie landów. Do roku 2040 – 100 proc. składek będzie można odpisać od podatku – w 2010 r. była to połowa tej wartości.

II filar

Największym zainteresowaniem wśród produktów oferowanych w ramach II filaru cieszą się produkty ubezpieczeniowe. Stanowią one również podstawową konstrukcję produktów III filaru. Ok. 14 proc. ludności w wieku produkcyjnym posiada produkt II filaru. Tworzą go zakładowe systemy emerytalne, których funkcjonowanie określone jest odpowiednimi przepisami, ale to pracodawcy decydują o ich stworzeniu. Jest to dobrowolna warstwa systemu emerytalnego, a gromadzenie środków pieniężnych opiera się (zasadniczo) na metodzie kapitalizacji. Pracodawcy mają do dyspozycji 5 sposobów prowadzenia planów emerytalnych dla pracowników – wg stopnia ich popularności są to: — Direktzusage – bezpośrednie zobowiązania emerytalne, które mogą być tworzone i finansowane przez pracodawców ze środków rezerw księgowych, — Pensionkassen – oddzielne byty prawne, w ramach których pracownicze fundusze emerytalne sponsorowane są przez jedną lub kilka firm (ew. całą branżę); funkcjonują one jako specjalna forma działalności życiowej spółki ubezpieczeniowej, — Ubezpieczenie na życie – ubezpieczającym jest pracodawca, a ubezpieczonymi zatrudniani przez niego pracownicy; ubezpieczenie może być oferowane zarówno w formie grupowej, jak i indywidualnej; w przypadku roszczenia jest ono kierowane przez pracownika bezpośrednio do ubezpieczyciela, — Unterstűtzungkasse – kasy zapomogowe działające jako niezależne prawnie instytucje, — Pensionfond – wprowadzone reformą z 2001 r. fundusze emerytalne; funkcjonują jako niezależne prawnie instytucje, które mogą oferować programy inwestycyjne z minimalną gwarancją zwrotu; ponadto, podlegają one bardziej liberalnym regulacjom inwestycyjnym niż inne narzędzia wykorzystywane w ramach II filaru.

Wysokość składki jest uzależniona od polityki pracowniczej danego przedsiębiorstwa – może zależeć m.in. od kondycji finansowej firmy lub zawartego układu ze związkami zawodowymi itp. Najbardziej popularne produkty ubezpieczeniowe muszą gwarantować zwrot w wysokości 2,25 proc. rocznie, natomiast Pensionfonds muszą zapewnić m.in. zwrot wpłaconych składek minus własne koszty. Przychód z inwestycji z II filaru jest ubezpieczony.

Podstawową korzyścią w ramach programów II filaru są benefity podatkowe. Pracodawca, najczęściej dokłada do składki pracownika dodatkową kwotę. W dużych firmach pracownicze programy emerytalne są często całkowicie finansowane przez pracodawcę. Wg intencji prawodawcy, zaoszczędzone dzięki zwolnieniom podatkowym oraz składkom odprowadzanym przez zakłady pracy pieniądze mogą zostać przeznaczone przez obywateli na dodatkowe prywatne formy oszczędzania na emeryturę – III filar.

Indywidualne, dobrowolne plany emerytalne (III filar)

III filar (Riester-Rente) funkcjonuje w Niemczech od 2002 r. Obecnie ok. 20 proc. ludności w wieku produkcyjnym posiada produkt Riester-Rente, a liczba uczestników wynosi 11 mln.

Produkty III filaru są oferowane przez: — Towarzystwa ubezpieczeniowe (27), — Banki (m.in. depozyty, produkty hipoteczne), — Towarzystwa funduszy inwestycyjnych.

W 2008 roku 78 proc. umów w ramach III filaru dotyczyło produktów ubezpieczeniowych, 18 proc. związanych było z produktami funduszy inwestycyjnych, a 4 proc. opierało się na produktach bankowych.

Właścicielem produktu III filaru może być każda osoba korzystająca z obligatoryjnego systemu ubezpieczeń społecznych, uwzględniając w tym:

* Pracowników,

* Osoby bezrobotne,

* Urzędników państwowych, żołnierzy, sędziów,

* Inwalidów,

* Osoby prowadzące indywidualną działalność gospodarczą, które wybrały tą formę oszczędzania,

* Małżonków ww. osób.

Minimalna i maksymalna (jeśli istnieje) wysokość składki jest określana w regulaminie każdego z podmiotów oferujących produkt III filaru.

W Niemczech, istnieje możliwość odpisania od podatku składek ubezpieczeniowych wpłacanych w III filarze – co do zasady, maksymalna kwota składek możliwa do odpisania od podatku w skali roku wynosi 2 400 EUR lub 4 800 EUR dla małżeństw rozliczających wspólnie podatek dochodowy. Prywatne formy oszczędzania mogą być również dotowane przez państwo, co w zamyśle prawodawcy ma zachęcać inwestorów do dodatkowego odkładania środków w ramach III filaru. Osoby oszczędzające za pośrednictwem wymienionych wcześniej produktów (ubezpieczeniowych, bankowych oraz produktów towarzystw inwestycyjnych), mogą otrzymać subwencje ze strony państwa. Jej wysokość wynosi 154 EUR rocznej dotacji oraz 300 EUR dodatku na dziecko.

Inne rozwiązania dobrowolne

Od 2004 r. osoby prowadzące indywidualną działalność gospodarczą mają prawo do skorzystania z tzw. Rürup-Rente. Do wykorzystania benefitów wynikających z tego mechanizmu prawo mają także pracownicy. Dla porównania, narzędzie Riester-Rente jest niedostępne dla osób prowadzących działalność gospodarczą ani dla tzw. freelancer'ów. W 2007 r. zarejestrowanych zostało 630 000 kontraktów Rürup-Rente. Są one oferowane przez: * Towarzystwa ubezpieczeń w formie ubezpieczeń na życie i produktów kapitałowych (unit-linked), * Banki, * Podmioty prowadzące działalność maklerską.

Dozwolona w każdym roku, maksymalna wysokość składki wynosi 20 000 EUR (limit ten jest dwukrotnie wyższy dla małżeństw). Dwie trzecie wartości składek można odpisać od podatku – do roku 2025 wskaźnik ten wzrośnie do 100proc.. Opodatkowanie wypłacanych środków przebiega w sposób analogiczny do I filaru. Po przekroczeniu 60. roku życia środki są wypłacane w formie renty dożywotniej – wypłata wcześniejsza lub w formie jednorazowej kwoty nie są dozwolone. Prawa do tej emerytury nie są dziedziczne ani przenoszone.

Finlandia

W Finlandii system emerytalny jest oparty przede wszystkim na publicznym pierwszym filarze. Jest on podzielony na dwa elementy: pierwszy (rządowy) jest finansowy z podatków i składek wszystkich obywateli, zaś drugi (uzależniony od wysokości dochodów – TyEL) jest finansowy przez składki wpłacane przez pracodawców i pracowników.

W 2005 r. Finlandia zdecydowała się na wprowadzenie szeregu zmian do swojego systemu emerytalnego. Najważniejsze z nich dotyczyły:

* Uwzględnienia przy obliczaniu wysokości emerytury pełnego (uwzględniającego całościowy przebieg kariery zawodowej) okresu składkowego każdego obywatela, a nie tylko 10 ostatnich lat z tego okresu,

* Wprowadzenia elastycznego wieku przejścia na emeryturę – od 63. do 68. roku życia,

* Podniesienia wysokości składki pracowniczej dla osób powyżej 53. roku życia,

* Uwzględnienia podczas obliczania emerytury szacowanej długości życia obywateli fińskich.

Drugi filar w Finlandii stanowi uzupełnienie pierwszego. Nie jest on obowiązkowy, a jego popularność jest niewielka – zawiera w sobie dobrowolne możliwości odkładania składek na emeryturę przez pracownicze zakładowe lub branżowe plany emerytalne. Trzeci filar to dobrowolny system dodatkowego oszczędzania na emeryturę za pośrednictwem produktów towarzystw ubezpieczeniowych. Ze względu na to, iż podstawowy system emerytalny (I filar) jest wyjątkowo bogaty i rozbudowany – w porównaniu do pozostałych analizowanych krajów – pozostałe możliwości cieszą się dużo mniejszym zainteresowaniem zarówno ze strony pracodawców, jak i pracowników i osób niezatrudnionych. W celu poprawy sytuacji, od 2009 r. rząd fiński wprowadza nowy program dotyczący modyfikacji istniejących subwencji podatkowych w zakresie mechanizmów dotyczących produktów III filaru.

I filar

Element emerytury państwowej uzależniony od wysokości zarobków obywateli ma częściowo charakter kapitałowy i zarządzany jest przez prywatne firmy, przez co uzyskuje charakter zbliżony do połączenia I i II filaru z krajów Europy Środkowej. System jest obowiązkowy dla wszystkich zatrudnionych obywateli.

Wysokość składki jest uzależniona od wieku pracownika. Osoby poniżej 53. roku życia odprowadzają składkę w wysokości 4,3 proc. wynagrodzenia, zaś powyżej tego wieku – 5,4 proc. Pracodawca odprowadza min. 21,6 proc. składki z wynagrodzenia pracownika – może jednak otrzymywać bonusy lub rabaty od instytucji wypłacających świadczenie emerytalne i w rezultacie odprowadzać niższą składkę. Nie ustalono maksymalnej wysokości wynagrodzenia, od którego nie odprowadza się składki. Wysokość emerytury jest uzależniona od wartości zarobków i odprowadzanych składek. Otrzymywanie pełnej emerytury rządowej to zapewnione miesięczne wpływy w wysokości 525 EUR. Aby ją otrzymać, należy być rezydentem w Finlandii przez okres 40 lat. Ten rodzaj świadczeń zapewnia utrzymanie również w przypadkach takich jak: osoba fizyczna nie otrzymuje emerytury w części uzależnione od wysokości zarobków, jest niezdolna do pracy, główny żywiciel rodziny umiera lub osoba zbliżająca się do wieku emerytalnego zostaje zwolniona.

Grupowe / pracownicze, dobrowolne plany emerytalne (II filar)

Produkty oferowane pracownikom w ramach II filaru są bardzo podobne do tych, z których społeczeństwo fińskie korzysta w filarze trzecim. W ujęciu środkowoeuropejskim byłyby one klasyfikowane jako produkty III lub IV filaru o charakterze zbliżonym do polskich PPE.

Ok. 6 proc. ludności w wieku produkcyjnym posiada produkt II filaru. W ramach drugiego filaru poszczególne firmy lub ich grupy (np. w zakresie branży) oferują swoim pracownikom dodatkowe plany emerytalne w formie funduszy zarządzanych przez firmy ubezpieczeniowe lub pokrywanych z rezerw finansowych przedsiębiorstwa. Możliwość uczestnictwa w planie oferowanym przez zakład pracy jest całkowicie dobrowolna. Warunki uczestnictwa są bardzo liberalne – ze względu na niski stopień zainteresowania produktem, towarzystwa ubezpieczeń nie stosują specjalnych ograniczeń w tym zakresie. 71 proc. uczestników II filaru posiada polisę wykupioną w towarzystwie ubezpieczeniowym. Istnieje podział składki między pracodawcę i pracownika. Ci ostatnio mogą wpłacać do 50 proc. wysokości ustalonej składki rocznej.

W przypadku gdy składka jest odprowadzana przez pracodawcę, wypłata świadczeń jest możliwa po przekroczeniu przez uczestnika wieku minimum 55 lat. Jeżeli składka odprowadzana jest również przez pracownika, limit wieku wzrasta do 60 lat.

Składki odprowadzane przez pracodawców można odpisać od podatku w całości, zaś składki pracownicze można odpisać do wysokości 5proc. wynagrodzenia lub wysokości 5 000 EUR rocznie.

Indywidualne dobrowolne plany emerytalne (III filar)

Ok. 13,1 proc. (2009) ludności w wieku produkcyjnym posiada produkt III filaru. Produkty III filaru są oferowane wyłącznie przez towarzystwa ubezpieczeń działające na terytorium Finlandii. Ich działalność podlega nadzorowi ze strony fińskiego regulatora.

Produkty III filaru w Finlandii cieszą się większym zainteresowaniem niż dodatkowe emerytury pracownicze (II filar). Do 2005 r. produkty III filaru posiadało 550 000 Finów. Dwie trzecie polis ubezpieczeniowych zostało wykupionych przez osoby fizyczne, zaś jedna trzecia przez firmy na rzecz swoich pracowników. Produkty III filaru są szczególnie rozpowszechnione wśród osób prowadzących indywidualną działalność gospodarczą.

Minimalna i maksymalna (jeśli dotyczy) wysokość składki jest regulowana przepisami wewnętrznymi towarzystw ubezpieczeniowych. Średnia wpłata miesięczna wynosi ok. 100 EUR.

Odpisanie składek od podatku jest możliwe do wysokości 5 000 EUR (pracownicy) lub 8 500 EUR (pracodawcy). W tym drugim przypadku, jeżeli do składek pracodawcy dodawane są jeszcze składki pracownika, maksymalny limit możliwy do odpisania od podatku pracownika wynosi 2 500 EUR. Wypłata środków z funduszu jest oprocentowana stawką 28 proc. Istnieje wymóg, zgodnie z którym wpłata składek musi następować w regularnych odstępach czasu, minimum raz na pół roku przez okres dwóch lat, żeby możliwe było skorzystanie z ułatwień podatkowych. Fińska reforma podatków zmieniła dotychczasową (progresywną stawkę) opodatkowania na liniową. W konsekwencji, zmniejszyła się liczba osób o najwyższych dochodach, które do tej pory oszczędzały za pośrednictwem produktów III filaru. Jednocześnie – zgodnie z oczekiwaniami rządu – zwiększyło się zainteresowanie nimi wśród osób bezrobotnych lub o niskich przychodach.

Opracowanie na podstawie:

Raporty Mercer

Raport PwC Polska dla Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami (IZFiA) z października 2010 r.

Ubezpieczenia ZUS

Pozostało 97% artykułu