Pierwsze polskie muzeum miało mieć ekonomiczno–gospodarczy charakter. W 1766 roku Etienne Chardon de Rieule, szef sztabu wojsk polskiego króla, opublikował pomysł zebrania i wystawienia w celach edukacyjnych wszystkich naturalnych bogactw naszego kraju. Czytamy o tym w książce „Muzea i narody w Europie środkowej przed pierwszą wojną światową”. Autorem jest prof. Krzysztof Pomian, historyk kolekcjonerstwa.
Pierwsze muzeum w Europie środkowej zostało otworzone w Rydze w 1773 roku. Powstało dzięki darom lekarza-kolekcjonera. Istnieje do dziś. Na początku XIX wieku opisywano je w przewodnikach po mieście jako magnes dla podróżnych.
W 1799 roku w Pradze czeskiej powstało muzeum sztuki, do którego depozyty przekazali prywatni zbieracze zrzeszeni w klubie kolekcjonerów. Muzeum miało w statucie obowiązek kupowania na bieżąco sztuki współczesnej. Pierwszy katalog zbiorów został wydany w 1827 roku.
Muzeum Narodowe w Krakowie stworzono w 1879 roku. Była to inicjatywa m.in. malarza Henryka Siemiradzkiego. Podarował narodowi swój obraz „Pochodnie Nerona”, wystawiany do dziś w Sukiennicach. Dzieło to namalował na zamówienie cara Rosji. Uznał, że proponowana zapłata jest zbyt niska i manifestacyjnie ofiarował obraz narodowi.
W Czechach dominowały muzea przemysłu. Na Śląsku w 1802 roku przy liceum w Cieszynie otwarto muzeum ze zbiorami przyrodniczymi. Izabella Czartoryska w 1798 roku zaczęła pokazywać swoje zbiory w Puławach w „Świątyni pamięci”. Wystawiła tam m.in. szablę Kościuszki i polskie mundury noszące ślady walki o niepodległość. Wtedy prywatne polskie kolekcje i muzea miały charakter wyłącznie patriotyczny. I patriotyczne pamiątki do dziś dominują w prywatnych zbiorach.
